رستم، تنها دم ِ مرگ ِ سهراب ست که او را می شناسد و نه پیش از آن.

برگزیده هایی از شاهنامه فردوسی

***

رستم، تنها دم ِ  مرگ ِ سهراب ست که او را می شناسد و نه پیش از آن.

***

این، تنها غدر  ِ دهر و جبر روزگار به رستم و سهراب ست که با بی مهری، احتمال شناخته شدن سهراب را از دل رستم می زداید.

***

نخستین سد نا پایدار را خودِ تهمینه با لازم دیدن مخفی داشتن نام پدر(رستم) پیش پای سهراب می بندد، که البته سهراب آن سد را می شکند.

تهمینه:
بدو گفت افراسیاب این سخُن،
نبایدکه داند ز سر تا به بن.
پدر، گر شناسد که تو زین نشان،
شدستی سرافراز گردنگشان،

چو داند، بخواندت نزدیک خویش،
دل مادرت گردد از درد ریش.

تهمینه از رفتن سهراب نزد پدر بیمناک ست و دوری او را بر نمی تابد:
چنین گفت سهراب: کاندر جهان،
کسی این سخن را ندارد نهان.
بزرگان جنگ آور از باستان،
ز رستم زنند این زمان داستان.
نَبَرده نژادی که چونین بود،
نهان کردن از من چه آیین بود؟

اولین غدر ِ دهر.
افتادن ِ گمان ِ مانند سام بودن سهراب، به دل گژدهم:

سواران ترکان بسی دیده ام،
عنان پیچ زین گونه نشنیده ام.

مبادا که او در میان دو صف،
یکی مرد جنگ آور آرد بکف.

بران کوه بخشایش آرد زمین،
که او اسپ تازد برو روز کین.

عنان دار چون او ندیدست کس
تو گفتی که سام سوارست و بس.

بلندیش بر آسمان رفته گیر
سر بخت گردان همه خفته گیر.

دومین غدر دهر.
عطف به محتوای نامه ی گژدهم به کیکاووس و مانند دانستن سهراب به سام:

ز ره سوی ایوان رستم شدند،
ببودند یکبار و دم برزدند.

بگفت آنچ بشنید و نامه بداد،
ز سهراب چندی سخن کرد یاد.

تهمتن چو بشنید و نامه بخواند،
بخندید و زان کار خیره بماند.

که مانندهٔ سام گرد از مهان،
سواری پدید آمد اندر جهان.

از آزادگان این نباشد شگفت،
ز ترکان چنین یاد نتوان گرفت.

من از دخت شاه سمنگان یکی،
پسر دارم و باشد او کودکی.

هنوز آن گرامی نداند که جنگ،
توان کرد باید گه نام و ننگ.

فرستادمش زر و گوهر بسی،
بر مادر او به دست کسی،

چنین پاسخ آمد که آن ارجمند،
بسی برنیاید که گردد بلند.

همی می خورد با لب شیربوی،
شود بی گمان زود پرخاشجوی.

سومین غدر ِ دهر.
کشته شدن ژنده رزم به دست رستم:

به شایسته کاری برون رفت ژند،
گوی دید برسان سرو بلند.

بدان لشکر اندر چنو کس نبود
بر رستم آمد بپرسید زود،

چه مردی، بدو گفت با من بگوی
سوی روشنی آی و بنمای روی.

تهمتن یکی مشت بر گردنش،
بزد تیز و برشد روان از تنش.

بدان جایگه خشک شد ژنده رزم،
نشد ژنده رزم آنگهی سوی بزم.

چهارمین غدر ِ دهر.
مانند سام دیدن رستم، سهراب را و کشتن ژنده رزم:

بگفتش به گیو آن کجا کرده بود،
چنان شیرمردی که آزرده بود.

وزان جایگه رفت نزدیک شاه،
ز ترکان سخن گفت وز بزم گاه.

ز سهراب و از برز و بالای اوی،
ز بازوی و کتف دلارای اوی.

که هرگز ز ترکان چنین کس نخاست.
بکردار ِ سروست، بالاش، راست.

به توران و ایران نماند به کس،
تو گویی که سام سوارست و بس.

پنجمین غدر ِ دهر.
راز داری هجیر:

بپرسید نامش ز فرخ هجیر،
بدو گفت نامش ندارم بویر،

بدین دژ بدم من بدان روزگار،
کجا او بیامد بر شهریار.

ششمین غدر ِ دهر:
دیدن و باور نکردن سهراب:
غمی گشت سهراب را دل ازان،
که جایی ز رستم نیامد نشان.

نشان داده بود از پدر مادرش،
همی دید و دیده نبد باورش.

همی نام جست از زبان هجیر،
مگر کان سخنها شود دلپذیر.

"نبشته" به سر بر دگرگونه بود،
ز فرمان نکاهد نخواهد فزود.

هفتمین غدر ِ دهر.
هجیر و ندادن نشان رستم به سهراب:

تو گیتی چه سازی که خود ساخت ست
جهاندار ازین کار پرداخت ست.

زمانه "نبشته" دگرگونه داشت
چنان کاو گذارد بباید گذاشت

هشتمین غدر دهر.
هجیر و ندادن نشان رستم به سهراب بار دوم:

دگر باره پرسید ازان سرفراز،
ازان کش به دیدار او بد نیاز،

ازان پردهٔ سبز و مرد بلند،
وزان اسپ و آن تاب داده کمند.

ازان پس هجیر سپهبدش گفت،
که از تو سخن را چه باید نهفت.

گر از نام چینی بمانم همی،
ازان است کاو را ندانم همی.

نهمین غدر دهر.
ملاحظه ی کشته نشدن رستم:

به دل گفت پس کاردیده هجیر،
که گر من نشان گو شیرگیر،

بگویم بدین ترک با زور دست،
چنین یال و این خسروانی نشست،

ز لشکر کند جنگ، او ز انجمن،
برانگیزد این بارهٔ پیلتن،

برین زور و این کتف و این یال اوی،
شود کشته رستم به چنگال اوی،

دهمین غدر دهر. 

باز نشناختن رستم سهراب را:

چو سهراب را دید با یال و شاخ،
برش چون بر سام جنگی فراخ،

بدو گفت از ایدر به یکسو شویم،
به آوردگه هر دو همرو شویم.

یازدهمین، غدر دهر.
محو کردن رستم، گمان و امید سهراب را:

من ایدون گمانم که تو رستمی
گر از تخمهٔ نامور نیرمی.

چنین داد پاسخ که رستم نیم
هم از تخمهٔ سام نیرم نیم،

که او پهلوانست و من کهترم
نه با تخت و گاهم نه با افسرم.

از امید، سهراب شد ناامید،
برو تیره شد روی، روز سپید.

دوازدهمین غدر ِ دهر،
گمان بردن سهراب به رستم و ترفند هومان:
وزان روی سهراب با انجمن،
همی می گسارید با رود زن.

به هومان چنین گفت کاین شیر مرد،
که با من همی گردد اندر نبرد،

ز بالای من نیست بالاش کم،
برزم اندرون دل ندارد دژم.

بر و کتف و یالش همانند من،
تو گویی که داننده بر زد رسن.

نشانهای مادر بیابم همی،
بدان نیز لختی بتابم همی.

گمانی برم من که او رستمست،
که چون او بگیتی نبرده کمست.

نباید که من با پدر جنگ جوی،
شوم خیره روی اندر آرم بروی.

بدو گفت هومان که در کارزار،
رسیدست رستم به من اند بار.

شنیدم که در جنگ مازندران،
چه کرد آن دلاور به گرز گران.

بدین رخش ماند همی رخش اوی
ولیکن ندارد پی و پخش اوی.

سیزدهمین غدر ِ دهر،
رستم مهرورزی سهراب را بر نمی‌تابد و از کشتی گرفتن دم می زند:
ز کف بفگن این گرز و شمشیر کین
بزن جنگ و بیداد را بر زمین.

نشنیم هر دو پیاده به هم،
به می تازه داریم روی دژم،

به پیش جهاندار پیمان کنیم،
دل از جنگ جستن پشیمان کنیم،

همان تا کسی دیگر آید به رزم
تو با من بساز و بیارای بزم.

دل من همی با تو مهر آورد،
همی آب شرمم به چهر آورد.

همانا که داری ز گردان نژاد،
کنی پیش من گوهر خویش یاد.

بدو گفت رستم که ای نامجوی
نبودیم هرگز بدین گفت وگوی.

ز کشتی گرفتن سخن بود دوش
نگیرم فریب تو زین در مکوش

بفرجام حکیم طوس در شگفت می ماند و مُقِر و معترف ست که این آز ِ سمج و دامنگیر، ناشی از بدسگالی نبشته(سرنوشت) ِ دهر ست که منشاء کوری(حذف ِ  بَصَر) روح و روان بشر می شود و همچنان و همیشه در کار سیاهکاری خود ست و سر باز ایستادن نیز ندارد.*

جهانا شگفتی ز کردار تست،
هم از تو شکسته هم از تو درست.

ازین دو یکی را نجنبید مهر
خرد دور بد مهر ننمود چهر.

همی بچه را باز داند ستور
چه ماهی به دریا چه در دشت گور

نداند همی مردم از رنج و آز
یکی دشمنی را ز فرزند باز

همه تلخی از بهر بیشی بود
مبادا که با آز خویشی بود

و بدینسان، این "زمانه" ی نابکار ست که "می آید" و  کار خود را به فرجام می رساند و کار سهراب را یکسره می‌کند:
خم آورد پشت دلیر جوان،
زمانه بیامد نبودش توان.

زدش بر زمین بر به کردار شیر،
بدانست کاو هم نماند به زیر.

سبک تیغ تیز از میان برکشید،
بر شیر بیدار دل بردرید.

..............................................................
پ ن:
* در پاسخ برخی کسان که می گویند:
"رستم می دانسته که سهراب پسرش هست".
و نا آگاهانه یا غرض ورزانه، به نا روا کشتن سهراب را خود خواسته و از پیش دانسته ی رستم می دانند.

بهادر امیرعضدی

ردِّ نیکی را همه جا میتوان یافت. « باید نیکو دید » - بخش 5 - پیران ویسه ی نیک سرشت، جان بیژن را از دار افراسیاب رهایی می بخشد.

برگزیده هایی از شاهنامه ی فردوسی

***
ردِّ نیکی را همه جا میتوان یافت. « باید نیکو دید »  - بخش 5 - پیران ویسه ی نیک سرشت، جان بیژن را از دار افراسیاب رهایی می بخشد.
***
افراسیاب به گرسیوز فرمان می دهد بیژن را به دار بکَش:
نگون بخت را زنده بر دار کن/وزو نیز با من مگردان سخن-
بدان تا ز ایرانیان زین سپس/نیارد بتوران نگه کرد کس-
کشیدندش از پیش افراسیاب/دل از درد خسته دو دیده پر آب-

پیش از به دار کشیده شدن بیژن، پیران ویسه، سر می رسد:
چو پیران ویسه بدانجا رسید/همه راه، تُرک ِ کمربسته دید-
یکی دار برپای کرده بلند/کمندی برو بسته چون پای بند-
ز تُرکان بپرسید کین دار چیست؟/در ِ شاه را از در ِ دار ِ کیست؟-
بدو گفت گرسیوز: این بیژنست/از ایران، کجا شاه را دشمنست-
بزد اسب و آمد بر ِ بیژنا/جگر خسته دیدش، برهنه تنا-
دو دست از پس ِ پشت، بسته چو سنگ/دهن خشک و رفته ز رخساره، رنگ-
بپرسید و گفتش: که چون آمدی؟/از ایران همانا به خون آمدی؟-
همه داستان بیژن او را بگفت/چنانچون رسیدش ز بدخواه جفت-
ببخشود پیران ویسه بر اوی/ز مژگان سرشکش فرو شد به روی-
بفرمود تا یک زمانش به دار/نکردند و گفتا هم ایدر بِدار-
بدان تا ببینم یکی روی، شاه/نمایم بدو اختر ِ نیک راه-
به کاخ اندر آمد پرستارفَش/بر ِ شاه، با دست کرده به کَش-
بیامد دمان، تا به نزدیک تخت/بر افراسیاب، آفرین کرد سخت-
همی بود در پیش ِ تختش به پای/چو دستور، پاکیزه و رهنمای-
سپهبَد، بدانست کز آرزوی/به پایست پیران ِ آزاده خوی-
بخندید و گفتش چه خواهی بگوی/ترا بیشتر نزد من آبروی-
اگر زر خواهی و گر گوهرا/و گر پادشاهی ِ هر کشورا-
ندارم دریغ از تو من، گنج ِ خویش/چرا برگزینی همی رنج ِ خویش-
چو بشنید پیران ِ خسرو پرست/زمین را ببوسید و بر پای جست-

پیران، افراسیاب را اندرز می دهد و او را از واکنش رستم و طوس به بیم و هراس می اندازد:
مکُش گفتمت پور ِ کاوس را/که دشمن کنی رستم و طوس را-
کز ایران به پیلان، بکوبندمان/ز هم بگسلانند پیوندمان-
سیاوش که بود از نژاد کیان/ز بهر تو بسته کمر بر میان-
بکُشتی به خیره، سیاووش را/به زهر اندر آمیختی، نوش را-
بدیدی بدیهای ایرانیان/که کردند با شهر ِ تورانیان-

پیران از افراسیاب می خواهد، از کشتن بیژن دست بردارد:
اگر خون ِ بیژن بریزی برین/ز توران برآید همان گَرد ِ کین-
هم آنرا همی خواستار آوری/درخت ِ بلا را به بار آوری-
چو کینه دو گردد، نداریم پای/ایا پهلوان جهان کدخدای-
به از تو نداند کسی گیو را/نهنگ بلا رستم نیو را-
چو گودرز کشواد ِ پولادچنگ/که آید ز بهر ِ نبیره به جنگ-

افراسیاب، همچنان از "به دار" کشیدن بیژن، دست "بردار" نیست:
چو برزد بران آتش ِ تیز، آب/چنین داد پاسخ پس افراسیاب-
که بیژن نبینی که با من چه کرد؟/به ایران و توران شدم روی زرد-
نبینی کزین بدهنر دخترم/چه رسوایی آمد به پیران سرم؟-
همان نام ِ پوشیده رویان ِ من/ز پرده بگسترد بر انجمن-
کزین ننگ، تا جاودان بر سرم/بخندد همی کشور و لشکرم؟-
چنو یابد از من، رهایی به جان/گشایند بر من، ز هر سو، زبان-
به رسوایی اندر، بمانم به درد/بپالایم از دیدگان، آب ِ زرد-

و به فرجام، پیران ویسه، افراسیاب را از کشتن بیژن، باز می دارد:
دگر آفرین کرد پیران بدوی/که ای شاه ِ نیک اختر ِ راست گوی-
چنینست کین شاه گوید همی/جز از نیک نامی نجوید همی-
ولیکن بدین رای ِ هشیار ِ من/یکی بنگرد ژرف، سالار ِ من-
ببندد مر او را به بند گران/کجا دار و کشتن گزیند بران-
هر آنکو به زندان تو بسته ماند/ز دیوان ها نام ِ او کس نخواند-
ازو پند گیرند ایرانیان/نبندند ازین پس بدی را میان-
چنان کرد سالار، کو رای دید/دلش با زبان، شاه بر جای دید-

بهادر امیرعضدی

مفاهیم متعدد، متفاوت و گاه متضاد یک واژه در شاهنامه -13- واژه ی بنیاد، در شاهنامه

برگزیده هایی از شاهنامه فردوسی 
***

مفاهیم متعدد، متفاوت و گاه متضاد یک واژه در شاهنامه -13- مفاهیم ِ متفاوت ِ واژه ی بنیاد.

***

مفاهیم ِ متفاوت ِ واژه ی بنیاد، در شاهنامه
***
بنیاد، ریشه، اُس، اساس، پایه، روال، منوال، راستا:
ورا بُد جهان، سالیان، پانصد/نیفکند یک روز بنیاد ِ بَد-
و
یکی نیزه زد بر کمربند ِ اوی/که بگسست بنیاد و پیوند ِ اوی-
و
نخست از جهان آفرین، یاد کُن/پرستش برین یاد، بنیاد کُن-
و
فرو برد بنیاد، دَه شاه رَش/همان شاه رَش، پنج کرده بَرَش-
ز سنگ و ز گچ بود بنیاد ِ کار/چنین باید آن کو دهد داد، کار-
و
بگویم که بنیاد ِ سوگند چیست/خرد را و جان ِ ترا، پند چیست-
و
ازان کو به کار ِ سیاووش ِ رَد/بیفگند یک روز بنیاد بَد-
و
به داد جهان آفرین شاد باش/جهان را یکی تازه بنیاد باش-
و
نسازیم ازان رنج، بنیاد ِ گنج/نبندیم دل، در سرای سپنج-
و
چو بنیاد ِ مَردی، بیاموخت مَرد/سرافراز گردد، به ننگ و نبرد-
و
بگفت ش خرد را، که بنیاد چیست؟/به شاخ و به برگ ِ خرد، شاد، کیست؟-
و
سراسر همه پرسشم یادگیر/به پاسخ، همه داد، بنیاد گیر-
و
ز دارندهٔ دادگر، یاد کُن/خرد را بدین یاد، بنیاد کُن-

بنیاد، نهاد، سرشت، فطرت، ذات:
زمین نَسپَرد شیر، با داد ِ تو/روان و خرد، کِشته بنیاد ِ تو-
و
بدو گفت شاه: ای پسر شاد باش/همیشه خرد را، تو بنیاد باش-
و
تو گفتی نشاید مگر داد را/وگر تخت ِ شاهی و بنیاد را-
و
که داند صفت کردن از داد ِ تو/که داد و بزرگیست، بنیاد تو-

بنیاد، اصل و نسب، نژاد، تبار، نسل و نتاج، رگ و ریشه، پیوند و آوند:
مرا کاخ و ایوان ِ آباد هست/همان گنج و خویشان و بنیاد هست-
و
ببوسید رستمش تخت، ای شگفت/نیا را، یکی نو ستایش گرفت-
که ای پهلوان ِ جهان شاد باش/ز شاخ ِ تو ام من، تو بنیاد باش-
و
چه باشد اگر سام ِ یل، پهلوان/نشیند برین تخت، روشن روان-
جهان گردد آباد، با داد ِ او/برویست ایران و بنیاد ِ او-
که ما بنده باشیم و فرمان کنیم/روانها به مهرش گروگان کنیم-
و
مرا خوبی و گنج ِ آباد هست/دِلیری و مردی و بنیاد هست-
و
نژادیست این ساخته داد را/همه راستی را و بنیاد را-

بنیاد، آبادی، شهر:
بجایی رسیدند، کاباد بود/یکی خوب فرخنده بنیاد بود-
و
کسی را که درویش بُد، داد داد/به خواهندگان، گنج و بنیاد داد-

بهادر امیرعضدی

حرمت جسد دشمن در شاهنامه فردوسی - 8 - جسد کشته شدگان تورانی در نبرد با هفت گرد ایرانی.

برگزیده هایی از شاهنامه فردوسی
***
حرمت جسد دشمن در شاهنامه فردوسی - 8 - جسد کشته شدگان تورانی در نبرد با هفت گرد ایرانی.
***
حرمت جسد دشمن، در نبرد هفت گردان ایرانی در نخجیر گاه افراسیاب:
تهمتن برانگیخت رخش از شتاب/پس پشت جنگ آور افراسیاب-

ز لشکر هرانکس که بد جنگ ساز/دو بهره نیامد به خرگاه باز-
اگر کشته بودند اگر خسته تن/گرفتار در دست آن انجمن-
ز پرمایه اسپان زرین ستام/ز ترگ و ز شمشیر زرین نیام-
جزین هرچه پرمایه تر بود نیز/به ایرانیان ماند بسیار چیز-
میان بازنگشاد کس کشته را/نجُستند مردان برگشته را-
بدان دشت نخچیر باز آمدند/ز هر نیکویی بی نیاز آمدند-

بهادر امیرعضدی

(176) - مترادف اصطلاح "نه شکم توشه ورمیداره، نه چشم تماشا" در شاهنامه.

برگزیده هایی از شاهنامه فردوسی
***
(176) - مترادف اصطلاح "نه شکم توشه ورمیداره، نه چشم تماشا" در شاهنامه.

 اشاره به حرص و آز سیری ناپذیر ِ خوردن و تماشا کردن.

***
چو کاووس بشنید از او این سخن/یکی تازه اندیشه افگند بن-
دل رزمجویش ببست اندران/که لشکر کشد سوی مازندران-
چنین گفت با سرفرازان رزم/که ما سر نهادیم یکسر به بزم-
اگر کاهلی پیشه گیرد دلیر/نگردد ز آسایش و کام سیر-
من از جم و ضحاک و از کیقباد/فزونم به بخت و به فر و به داد-
فزون بایدم زان ایشان هنر/جهانجوی باید سر تاجور-
اگر کاهلی پیشه گیرد دلیر/نگردد ز آسایش و کام سیر-
***
اگر کاهلی پیشه گیرد دلیر/نگردد ز آسایش و کام سیر-
اشاره به سیری ناپذیری ِ آرامش گزینی، رفاه طلبی و کامجویی.

بهادر امیرعضدی