رد یابی ابریق، پیاله، رند، خرابات، سبو، باده و جام در شاهنامه ی فردوسی.

و.ک(217)

برگزیده هایی از شاهنامه ی فردوسی

*** 

رد یابی ابریق، پیاله، رند، خرابات، سبو، باده و جام در شاهنامه ی فردوسی.

***

 در سرتا سر شاهنامه، هیچ نشانی از ابریق، پیاله، رند و خرابات نیست. 

سبو، سه بار در شاهنامه قید شده. البته با عنوان کوزه ی آب و بدون بار کلامی ِ (ظرف شراب). 

1- چو خواهی که پیدا کنی گفت ‌وگوی/بباید زدن سنگ را بر سبوی - 

داستان سیاوش 

 2- دو خواهرش رفتند ز ایوان به کوی/غریوان و بر کفت ها بر سبوی - 

داستان هفتخوان اسفندیار

 3- زنی دید بر کتف او بر سبوی/ز بهرام خسرو بپوشید روی -

پادشاهی بهرام گور 

 باده، مشترک در آثار "عرفانی و صوفیانه" و آثار "حماسی وپهلوانی". 

باده، در قامت میگساری و باده خواری، در شاهنامه، بسیار دیده می شود. به مناسبت ها و بهانه های گونا گون. 

باده خواری در مجالس دیدار: 

همه بادهٔ خسروانی بدست/همه پهلوانان خسروپرست -

می اندر قدح چون عقیق یمن/بپیش اندرون لاله و نسترن -

باده خواری در پیشواز: 

سران با فرامرز و با پیلتن/همی باده خوردند بر یاسمن -

غریونده نای و خروشنده چنگ/بدست اندرون دستهٔ بوی و رنگ -  

باده خواری در بدرقه: 

من اینک به رفتن کمر بسته‌ام/عنان با عنان تو پیوسته‌ام -

سه روز اندرین گلشن زرنگار/بباشیم و ز باده سازیم کار -

ابا باده و رود و گردان به هم/بدان تا کند بر دل اندیشه کم -

باده خواری در بدرود: 

برفتند با رود و رامشگران/بباده نشستند یکسر سران -

نشستند شادان دل آن شب بهم/به باده بشستند جان را ز غم -

 باده خواری در بزرگداشت و ستایش: 

سر جنگجویان به خوردن نشست/پرستنده شد جام باده به دست -

گهی باده خورد و گهی تاخت اسپ/بیامد سوی خان آذرگشسپ -

جهان‌آفرین را ستایش گرفت/به آتشکده در نیایش گرفت -

باده خواری  پیش از نبرد: 

تن خویش را نیز مستای هیچ/به ایوان شو و کار فردا بسیچ -

ببینی که من در صف کارزار/چنانم چو با باده و میگسار -

باده خواری پس از پیروزی: 

سر جنگجویان به خوردن نشست/پرستنده شد جام باده به دست -

چو از خوان سالار برخاستند/نشستنگه می بیاراستند - 

همه دشت پر باده و نای بود/به هر کنج صد مجلس آرای بود -

به زاولستان از کران تا کران/نشسته به هر جای رامشگران -

"باده"، درشاهنامه، همیشه همپای باده گساری ِ"مستانه"، خنیاگری ِ "طربناک" و رامشگری ِ "نشاط انگیز" بوده. 

"باده"، همواره هـمراه بـوده ست بـا، رود، بـربـط و چـنگ نـوازی.

"باده"، همواره هـمراه بـوده ست بـا، از خـود فـرا تـر رفـتـن ِ مـتهـورانه، مــیدان گـزیدن ِ "جـسورانه"، حـریف طلـبیـدن ِ "گستاخانه"، با زخم رسانیدن ِ "عیان و آشکار"، به " تن پیل وار" دشمن ِ « آب و خاک » و با ابزار " مادی" گرز، شمشیر، سنان، تیر و کمان.

در عرفان نیز "باده"، بسیار دیده می شود و به مناسبت ها و بهانه های گوناگون.

"باده" و دنیا گریزی : 

ما گوشه نشینان خرابات الستیم/تا بوی میی هست در این میکده مستیم -

دیری ست که ما معتکف دیر مغانیم/رندیم و خراباتی و فارغ ز جهانیم -

رندیم و خراباتی و فارغ ز جهانیم/چیزی بجز از باده و ساغر نشناسیم -

«وحشی بافقی»  - 

من، غلام ِ رندی، کو، چون به باده بنشیند/از خود و تو و من او جمله بی‌خبر خیزد -

«اوحدی» 

که رندان آزاده را در نکاح/نباشد بجز دختر رز، مباح -

بیا ساقیا! باده در جام کن!/به رندان لب تشنه انعام کن -

«جامی» 

"باده" و انفعال : 

گر همچو من افتادهٔ این دام شوی/ای بس که خراب باده و جام شوی -

ما عاشق و رند و مست و عالم سوزیم/با ما منشین اگر نه بدنام شوی -

«حافظ» 

"باده"، در آثار عرفانی، همیشه همپای غمگساری ِ"محزون"، تغزل ِ"شاعر"، فغان ِ "زار" و ناله ی ِ "شبگیر" بوده ست.

" باده"، همواره همراه بوده ست، با دف و نی، چنگ و چغانه، در خود فرو خزیدن ِ"عزلت گزینانه"، گریز از میدان رزم "منفعلانه".

و در نهایت، "باده"، آلت حرب ِ چنگ و زخـمه زدن ِ  روح ِ  سرکش و زیرک ِ  رند ِ  یک لا قبای حافظ، بر رخ و تار و پود روح ِ " پوسـیده، ریا پـیشه و مـکار" شیخ و شاب و صـوفی و عـابد و محتسب. با ابزار "معنایی" استعاره و ایما، حدیث و اشاره.

بهادر امیرعضدی

عرفان شرقی و شاهنامه - بخش دوم - بهت و حیرت زال و سرداران و سران به عرفان و انفعال کیخسرو

برگزیده هایی از شاهنامه ی فردوسی  

 ***

عرفان شرقی و شاهنامه - بخش دوم - بهت و حیرت زال و سرداران و سران به عرفان و انفعال کیخسرو:

بگفتند با زال و رستم، که شاه/بگفتار ابلیس گم کرد راه-

 زال زر:

بدیشان چنین گفت زال دلیر/که باشد که شاه آمد از گاه سیر-

«درستی و هم دردمندی بود/گهی خوشی و گه نژندی بود»-

شما دل مدارید چندین به غم/که از غم شود جان خرم دژم-

ندانیم، کاندیشه ی شهریار/چرا تیره شد اندر این روزگار-

زال کیخسرو را اندرز میدهد:

«ترا زین جهان روز ِ بَر خوردنست/نه هنگام تیمار و پژمردنست»- 

چو گفتم که هنگام آرام بود/گه ِ بخشش و پوشش و جام بود-
بایران کنون کار دشوارتر/فزونتر بدی دل پرآزارتر-
که تو برنوشتی ره ایزدی/بکژی گذشتی و راه بدی-
ازین بد نباشد تنت سودمند/نیاید جهان آفرین را پسند-
گر این باشد این شاه سامان تو/نگردد کسی گرد پیمان تو-
پشیمانی آید ترا زین سخن/براندیش و فرمان دیوان مکن-
وگر نیز جویی چنین کار دیو/ببرد ز تو فر کیهان خدیو-
بمانی پر از درد و دل پر گناه/نخوانند ازین پس ترا نیز شاه-
بیزدان پناه و بیزدان گرای/که اویست بر نیک و بد رهنمای-
گر این پند من یک بیک نشنوی/به آهرمن بدکنش بگروی-
بماندت درد و نماندت بخت/نه اورنگ شاهی نه تاج و نه تخت-
خرد باد جان ترا رهنمای/بپاکی بماناد مغزت بجای-
سخنهای دستان چو آمد ببن/یلان برگشادند یکسر سخن-
که ما هم برآنیم کین پیر گفت/نباید در راستی را نهفت-

با اینکه پند مشفقانه ی زال به کیخسرو کارگر نمی افتد،  ولی  زال و رستم و همراهان، تا حّد و مرز ِ  زمان معراجِ کیخسرو هم،  او را تنها نمی گذارند. 

کیخسرو:

کنون آن به آید که من راه جوی/شوم پیش یزدان پر از آب، روی-

مرا روزگار ِ جدایی بود/مگر با سروش آشنایی بود-

چو بهری ز نیمه شب اندر چمید/کی نامور پیش چشمه رسید-

بران آب روشن سر و تن بشست/همی خواند، اندر نهان، زند و اُست*۲- 

چنین گفت با نامور بخردان/که باشید بدرود تا جاودان-

و زال و همراهان، او را تا ابتدای مسیر رسیدن به معبودش، همراهی و مشایعت میکنند.

خـانـدان زال از پـر نـفـوذ تـریـن و قـوی تـریـن و شایـد تـنها حامیان پیگیر روزهای تنگ ِ (دینداران کیومرثی) از کیقباد تا منوچهر و نوذر و کیکاووس و کیخسرو و همچنین (به دینان) گشتاسب بوده اند.

 گشتاسب، به محض تثبیت دین بهی، برای تداعی حقانیت و کسب مشروعیت ِ بیش از پیش برای دین بهی، (دین «دامادش» زرتشت)، دو سال را با شیفتگی تمام، میهمان خاندان رستم، در زابل لنگر اقامت می اندازد و پایتخت، (بلخ ِ بامی) را رها کرده و به پدر ِ فرتوت ش، لهراسب وا می نهد:

به زاولستان شد به پیغمبری / که نفرین کند بر بت آزری - 

و دوسال را میهمان خاندان زال میماند: 
برآشفت خسرو به اسفندیار / به زندان و بندش فرستاد خوار -
خود از بلخ زی زابلستان کشید / بیابان گذارید و سیحون بدید -
به زاول نشستست مهمان زال / برین روزگاران برآمد دو سال -

چندی بعد، در نبردی نا عادلانه و ناخواسته، رستم، جان اسفندیار رویین تن را می ستاند. به تعبیری، نبرد رستم و اسفندیار نیز، با آتش ِ تحمیل دین بهی، به خاندان زال، در می گیرد و زبانه ی آن، بهمن اسفندیار، همان اردشیر دراز دست ِ بی چشم و رو و ناسپاس،  دودمان رستم را، به باد می دهد. همان بهمن که سیاووش دوم و پرورده ی رستم ست. رستم، تا آخر یاور ادیان و آیین های پیشینیان دیروز و دین نوبنیاد روز (دین بهی) می ماند و هیچگاه، در برابرشان، نمی ایستد.

 تن ِ پیل وار ِ تهمتن، در هیچ دینی نمی گنجد و آرام و قرار نمی یابد. به همین رو نیز، هیچ نامی از رستم و خاندان زال در زند و اوستا، یافت نمی شود. ولی در متون دینی پهلوی، رگه هایی از نام  زال و رستم را می توان یافت.

« هیچ دینی را نیز، یارای گنجیدن در آیین رستم نیست».

 آیینی چند جانبه، فراگیر، و پیچیده، که تا هنوز، ناشناخته مانده ست.

..........‌‌‌.‌...............................‌‌‌‌‌.............

پ ن:

 *۱ سکاها، سگزی ها، سجستانی ها، سیستانی ها 

سکاها، با توجه به پیامبر شاه بودن جمشید و فریدون و گفت و شنود آنها، با «سروش»، یا به تعبیر سامی نژاد ها،«جبرییل»، خیلی قبل تر از  زرتشت، به آیین آریاییان، (پـَهـلـَـوی کیش باستان)، باور داشته اند. و تا پایان، سلطه ی بلا مـنازع دیـن دیگـری را، بـر نـمی تـابنـد. هـرچـند خـانـدان زال از پـر نـفـوذ تـریـن و قـوی تـریـن و شایـد تـنها حامیان پیگیر روزهای تنگ ِ  دینداران کیومرثی (از کیقباد تا منوچهر و نوذر) و حتی کیخسرو، و «به دینان» گشتاسب بوده اند. حتی، رویه ی روزهای آخر ِ کیخسرو را، نمی پسندیده اند. ولی همچنان، او را حمایت میکرده اند. 

*۲  اُست، اوستا

بهادر امیرعضدی