برگزیده هایی از شاهنامه فردوسی
شتاب و فشار زندگی، تمرکز، حال، و دل و دماغ را از مردم گرفته تا بنشینند و دیوان شمس، حافظ، سعدی یا شاهنامه را بخوانند.این گزیده نگارش های مختصر و کم حجم، شاید روزنه ای باشد برای آشنایی و آشتی شهروندان ایران شهر عزیز، با مفاخر گذشته ی تاریخ میهن مان.برگزیده هایی از شاهنامه فردوسی
شتاب و فشار زندگی، تمرکز، حال، و دل و دماغ را از مردم گرفته تا بنشینند و دیوان شمس، حافظ، سعدی یا شاهنامه را بخوانند.این گزیده نگارش های مختصر و کم حجم، شاید روزنه ای باشد برای آشنایی و آشتی شهروندان ایران شهر عزیز، با مفاخر گذشته ی تاریخ میهن مان.
باز نگری و مرور تاریخ و آموختن از نیک و بد ِ گذشتگان در شاهنامه - (۱)
برگزیده هایی از شاهنامه فردوسی
***
باز نگری و مرور تاریخ و آموختن از نیک و بد ِ گذشتگان در شاهنامه - (۱)
***
خسرو انوشیروان*۱ پس از سرکوب هیتالیان، موبدان و سران را فرا میخواند و از تاریخ و گذشتگان می گوید:
بخارا و خوارزم و آموی و زم / بسی یاد داریم با درد و غم -
ز بیداد وز رنج افراسیاب / کسی را نبد جای آرام و خواب -
چو کیخسرو آمد برستیم از اوی / جهانی برآسود از گفت و گوی -
ازان پس چو ارجاسب*۲ شد زورمند / شد این مرزها پر ز درد و گزند -
از ایران چو گشتاسب آمد به جنگ / ندید ایچ ارجاسب جای درنگ -
بر آسود گیتی ز کردار اوی / که هرگز مبادا فلک یار اوی -
ازان پس چو نرسی*۳ سپهدار شد / همه شهرها پر ز تیمار شد -
چو شاپور ارمزد*۴ بگرفت جای / ندانست نرسی سرش را ز پای -
جهان سوی داد آمد و ایمنی / ز بد بسته شد دست آهرمنی -
چو خاقان*۵ جهان بستد از یزدگرد / ببد تیزدستی بر آورد گرد -
بیامد جهاندار بهرام گور / ازو گشت خاقان پر از درد و شور -
شد از داد او شهرها چون بهشت / پراگنده شد کار ناخوب و زشت -
به هنگام پیروز*۶ چون خوشنواز*۷ / جهان کرد پر درد و گرم و گداز -
مبادا فغانیش*۸ فرزند اوی / مه خویشان مه تخت و مه اورند اوی -
جهاندار کسری کنون مرز ما / بپذرفت و پرمایه شد ارز ما -
بماناد تا جاودان این بر اوی / جهان سر به سر چون تن و چون سر اوی -
که از وی زمین داد بیند کنون / نبینیم رنج و نه ریزیم خون -
.......................................
پ ن:
*۱ - خسرو انوشیروان، پرویز یا خسرو، خسرو پرویز
پسر هرمزد ِ نوشیروان:
پسر بد مر اورا گرامی یکی/که از ماه پیدا نبد اندکی -
مر او را پدر کرده پرویز نام/گهش خواندی خسرو شادکام -
به تحریک بهرام چوبینه از پیش پدر به روم گریخت.
اسبش وارد کشتزار دهقانی شد و هرمزد نوشیروان دستور داد گوش و دم اسبش را بریدند.
عاشق شیرین، فرهاد را به کندن کوه فرستاد.
داماد قیصر:ز قیصر پذیرفتم آن دخترش/که از دختران باشد او افسرش -
پانزده فرزند داشت:
گرامی ده و پنج فرزند / به ایوان شاه آنکه در بند بود -
کشته به دست اسفندیار در روئین دژ:
به زخم اندر ارجاسب را کرد سست/ندیدند بر تنش جایی درست -
ز پای اندر آمد تن پیلوار/جدا کردش از تن سر اسفندیار -
خویشان اسیر شده ی ارجاسب توسط اسفندیار:
ز پوشیده رویان ارجاسب پنج/ببردند با مویه و درد و رنج -
دو خواهر دو دختر یکی مادرش/پر از درد و با سوگ و خسته برش -
*۳ - نرسی، نرسی ِ یزدگرد، برادر و از سرداران بهرام گور در نبرد با خاقان چین.:
برادرش بد یک دل و یک زبان/ازو کهتر آن نامدار جوان -
ورا پهلوان کرد بر لشکرش/بدان تا به آیین بود کشورش -
سپه را سراسر به نرسی سپرد/به بخشش همی پادشاهی ببرد -
شاپور در حال مستی اسیر قیصر و در چرم خر شد.
دلفروز یا فرخ پی، کنیز والریانوس، شاپور که اسیر قیصر روم بود را از پوست خر رهانید.
شاپور با کنیزک می گریزد و به خانه ی پالیزبانی میهمان میشود. با گل و مشک و شراب مهر میسازد و برای موبد موبدان میفرستد. و با کنیزک به ایران باز می گردند:
کنیزک که او را رهانیده بود/بدان کامکاری رسانیده بود -
دلفروز و فرخ پی اش نام کرد/ ز خوبان مر او را دلارام کرد -
والریانوس رومی را اسیر کرد .شاپور به قیصر:
ندانی توگفتن سخن جز دروغ/دروغ آتشی بد بود بی فروغ -
اگر قیصری شرم و رایت کجاست/به خوبی دل رهنمایت کجاست -
چرا بندم از چرم خر ساختی/بزرگی به خاک اندر انداختی -
چو بازارگانان به بزم آمدم/نه با کوس و لشکر به رزم آمدم -
تو مهمان به چرم خر اندر کنی/به ایران گرایی و لشکر کنی -
کنون من به بندی ببندم ترا/ز چرم خران کی پسندم ترا -دو گوشش به خنجر بدو شاخ کرد/به یک جای بینیش سوراخ کرد -
مهاری به بینی او بر نهاد/چو شاپور زان چرم خر کرد یاد -
مالکه زن نوشه را از دژ فرار داد و بعد به دژ حمله کرد و کتف طایر را از جا کند.کمتر از هفت سال داشت که دستور ساخت چندین پل را داد.
50 سال شاه بود:
ز شاهیش بگذشت پنجاه سال/که اندر زمانه نبودش همال -
پیروز شاه، نام دیگرِ شاپورِ نرسی( شاپورِ ذوالاکتاف):
همی خواندندیش پیروز شاه/همی بود یک چند با تاج و گاه -
سه دیگر سخن آنک فغفور چین/مرا خواند اندر جهان آفرین -
مر داد بی آرزو دخترش/نجویند جز رای من لشکرش -
خاقان، ده سخنور را از موضع ضعف نزد کسرا فرستاد که یک ماه مهمان شاه بودند و در این مدت از بردع و هند و روم و بلوجی و گیلی هم به حضور کسرا آمدند:سپاهی بیامد ز هر کشوری/ ز گیلان و ز دیلمان لشکری-
ز کوه بلوج و ز دشت سروچ/ گرازان برفتند گردان کوچ-
همه پاک با هدیه و با نثار/ به پیش سراپرده ی شهریار -
*۶ - پیروز، پسر یزدگردِ بهرام(یزدگرد دوم) - نوه ی بهرام گور.
به هیتال رفت وبه کمک فغانیش شاه هیتالی با سی هزار نفر هیتالی برادرکوچکترش هرمز را شکست داد و جانشین برادرش هرمزد شد:
سپاهی بیاورد پیروز شاه/که از گرد تاریک شد چرخ ماه -بیست و هشت سال بر تخت بود -
*۷ - خوشنواز، یا آخشونوار( به نقل از تئودور نولدکه ی آلمانی ) ، شاه هیاطله، قاتل فیروز پدر قباد ساسانی ، شاه تورانی . شکست دهنده ی سران ایران از جمله پیروز یزدگرد و هرمزد، بوسیله حفر خندق.
*۸ - فغانیش، فغانی شاه هیتال حاضر شد به پیروز کمک کند، به شرط اینکه بخشی از خاک ایران بدو واگذار شود. پیروز موافقت کرد و ترمذ و ویسه را به هیتال بخشید.
فغانی به پیروز:
به پیمان ســپارم ســـــــپاهی ترا /نمــایــم ســـــوی داد راهــی ترا -
که باشـد مرا ترمذ و ویسه گــرد/که خود عهد این دارم از یزدگرد -
بدو گفت پیـروز کاری رواســت/فزون زان بتو پادشاهی سزاست -
بدو داد شمشــیرزن سـی هـــزار/ز هیتالـیان لشـــکری نامــــدار -
بهادر امیرعضدی
منابع فردوسی برای تدوین شاهنامه
پادشاهی گشتاسب.
یکی نامه بود از گه باستان/سخنهای آن برمنش راستان-
چو جامی گهر بود و منثور بود/طبایع ز پیوند او دور بود-
گذشته برو سالیان شش هزار/گر ایدونک پرسش نماید شمار-
به شهر کجاران به دریای پارس/چه گوید ز بالا و پهنای پارس-
زگفتار دهقان کنون داستان / تو برخوان و برگوی با راستان -
چه گفت آن سراینده دهقان پیر/ز گشتاسپ وز نامدار اردشیر-
وزان نامداران پاکیزه‌رای/ز داراب وز رسم و رای همای-
و
تو بشنو ز گفتار دهقان پیر/گر ایدونک باشد سخن دلپذیر-
سخنگوی دهقان چنین کرد یاد/که یک روز کیخسرو از بامداد-
و
ز موبد برین گونه برداشت یاد/که رستم یکی روز از بامداد -
کزیشان جهان یکسر آباد بود/بدانگه که اندر جهان داد بود-
ز من بشنو از گنگ دژ داستان/بدین داستان باش همداستان-
که تا روز پیری مرا بر دهد/بزرگی و دینار و افسر دهد-
و
کنون زین سپس نامه باستان/بپیوندم از گفتهٔ راستان-
چو پیش آورم گردش روزگار/نباید مرا پند آموزگار-
امشاسپندان هفت‌گانه:
۱ـ بهمن (وهومَنَ): اندیشه نیک (مظهر مادی آن: گاو و جانوران سودمند)
۲ـ اردیبهشت ( اشه): داد، سامان جهان (مظهر مادی آن: آتش)
۳ـ شهریور (خشتره): پادشاهی آرمانی و نیرو (مظهر مادی آن: فلز). در میان امشاسپندان شهریور(خشتره)، نماد فرمانروایی اهورامزدا، نشان توانایی مینوی و شهریاری آرمانی است.
۴ـ سپندارمذ: بردباری و بخشندگی (مظهر مادی آن: زمین)
زمین که خود یکی از امشاسپندان (اسفندارمذ) است.
زمین امشاسپندی تن پذیر وجسمانی شده، هستی این جهانی و پیکرمند اسفندارمذ است و مانند آسمان مقدس.
۵ـ خرداد (هئوروَتاتَ):تندرستی (مظهر مادی آن: آب)
۶ـ امرداد (اَمِرتاتَ): بی‌مرگی (مظهر مادی آن: گیاه)
۷ـ اهورامزدا، که خود هفتمین امشاسپند است، حاضر در مینو و در گیتی
ماخذ، شاهرخ مسکوب
ـ روایت های اسطوره ای برگرفته از اوستا
ـ سیکل سیستان یا روایت های پهلوانی شرق ایران (خاندان نریمان، سام، زال، رستم و فریبرز)
ـ روایت های تاریخی خانواده های اشکانی (گودرز، گیو و بیژن)
روایت های هر سه این منابع طی سالیان دراز به صورت شفاهی، سینه به سینه و از نسلی به نسل دیگر نقل می شده است.
ماخذ، شاهرخ مسکوب
هرمزد ِ دربند، نیازمند آگاهی از تاریخ(نامه ی شهریاران) ست.
و.ک(225)
برگزیده هایی از شاهنامه ی فردوسی
***هرمزد ِ دربند، نیازمند آگاهی از تاریخ(نامه ی شهریاران) ست.
***
هرمزد، نیاز ِ آگاهی از تاریخ را همسنگ "نیاز ِ حیاتی" به نان و آب و بهداشت خود در زندان ِ خسرو پرویز میداند:چو پنهان شد آن چادر آبنوس / بگوش آمد از دور بانگ خروش -
جهانگیر(خسرو پرویز) شد تا بنزد پدر(هرمزد) / نهانش پر از درد و خسته جگر -
چو دیدش بنالید و بردش نماز / همی بود پیشش زمانی دراز -
بدو گفت کای شاه نابختیار / ز نوشین روان در جهان یادگار -
تو دانی که گر بودمی پشت تو / به سوزن نخَستی سر انگشت تو -
نگر تا چه فرمایی اکنون مرا / غم آمد تو را دل پر از خون مرا -
گر ایدون که فرمان دهی بر درت / یکی بنده‌ام پاسبان سرت -
نجویم کلاه و نخواهم سپاه / ببرم سر خویش در پیش شاه -
هرمزد به خسرو پرویز:
روزهای سخت زندان، گذراست. مرا "درد و سختی"، بیخبری از تاریخ(نامه ی شهریاران) ست:
بدو گفت هر مزد ای پرخرد / همین روز سختی ز من بگذرد -
مرا نزد تو آرزو بَد* سه چیز / برین بر فزونی نخواهیم نیز -
۱، هر بامدادن، نیوشای آواز تو باشم و شاد شوم:
یکی آنک شبگیر هر بامداد / کنی گوش ما را به آواز شاد -
۲، داننده مردی(تاریخدان)، که با دفتری از تاریخ ِ جنگها و شهریاران ِ پیشین، آگاهم سازد:
و دیگر، سواری ز گردنکشان / که از رزم دیرینه دارد نشان -
بر من فرستی که از کارزار / سخن گوید و کرده باشد شکار -
"دگر آنک داننده مرد کهن / که از شهریاران گزارد سخن" -
"درد و سختی" ِ زندان ِ هرمزد نا آگاهی از تاریخ ست:
نوشته یکی دفتر آرد مرا / بدان درد و سختی سرآرد مرا -
۳، مرگ ِ بندوی و گستهم، تا روی جهان را به چشم نبینند:
سیم آرزوی آنک خال** تو اند / پرستنده و ناهمال تو اند -
نبینند زین پس جهان را بچشم / بریشان برانی برین سوک خشم -
.......................................
پ ن:
*، بَد، باشد - بُد، بود
**، خال، خالو، هالو، دایی، مراد بندوی و گستهم دایی های خسرو پرویز ند.
گستهم یا (بسطام):
چنین داد پاسخ که بستام نام/گوی بر منش باشد و شادکام -
برآشفت خسرو به بستام گفت/که با من سخن برگشا از نهفت -
تو را مادرت نام گستهم کرد/تو گویی که بستامم اندر نبرد -
گستهم یا بسطام، برادر بندوی:
چنین گفت گستهم کای شهریار/برانم که آن مرد ابلق سوار-
برادرم بندوی کنداورست/همان یارش از لشکری دیگرست -
گستهم یا بسطام، همسر گردیه و کشته به دست گردیه:
چو گستهم و بندوی را کرد بند/به زندان فرستاد نا سودمند -
کجا هر دو خالان خسرو بدند/ به مردانگی در جهان نو بدند -
ازان پس چنین گفت با رهنما/که او را هم اکنون ببر، دست و پا -
بریدند هم در زمان او بمرد/ پر از خون روانش به خسرو سپرد -
گستهم و بندوی، قاتلین هرمزد ِ نوشیروان. گستهم یا بسطام، از طرفداران مزدک که با بندوی (برادرش) ، بعد از فرار خسرو پرویز، هرمزد نوشیروان را کور کردند:
چو او برگذشت این دو بیدادگر/ازو بازگشتند پر کینه سر-
ز راه اندر ایوان شاه آمدند/پر از رنج و دل پرگناه آمدند-
ز در چون رسیدند نزدیک تخت/زهی از کمان باز کردند سخت-
فگندند ناگاه در گردنش/بیاویختند آن گرامی تنش-
شد آن تاج و آن تخت شاهنشهان/توگفتی که هرمز نبد درجهان-
به لشکرگهش یار بندوی بود/که بندوی، خال جهانجوی بود -
تو گفتی نه از خواهرش زاده بود/نه از بهر او تن به خون داده بود -
بهادر امیرعضدی
هر نبردی ابزار خاص خودش را می طلبد
و.ک(226)
برگزیده هایی از شاهنامه فردوسی
***
هر نبردی ابزار خاص خودش را می طلبد.
***
بیژن به افراسیاب: هر نبردی سلاح خاص خودش را می طلبد. با دست خالی نمی شود جنگید:
بدو گفت بیژن که ای شهریار / سخن بشنو از من یکی هوشیار -
گرازان بدندان و شیران بچنگ / توانند کردن بهر جای جنگ -
یلان هم بشمشیر و تیر و کمان / توانند کوشید با بدگمان -
یکی دست بسته برهنه تنا / یکی را ز پولاد پیراهنا -
چگونه درد شیر بی چنگ تیز / اگر چند باشد دلش پر ستیز -
نقد، در شاهنامه
و.ک(227)
940610
برگزیده هایی از شاهنامه فردوسی
***
نقد، در شاهنامه
***
آنگاه که صابونِ "نقدِ" فردوسی، به تن شاهنامه خودش هم می خورد.!!
نمونه هایی از دیدِ نقادانه ی حکیم طوس در باره ی حتی سروده های خودش (شاهنامه):
نبیند کسی نامهٔ پارسی / نوشته به ابیات صد بار سی -
اگر باز جویی درو بیت بد / همانا که کم باشد از پانصد -
روا ست که در مواجهه با شاهنامه، کاتولیک تر از پاپ و شاهنامه دوست تر از فردوسی نباشیم و رنگ و روح و جانِ کلامِ "رنگین کمان" حکیم را دریابیم و از کور رنگی و تعصب دور بمانیم . همه را سیاه و سپید نبینیم. رنگ ها را در جایگاه خود ببینیم.
آنقدر در جزئیات و "زیر و بم" شاخ و برگِ تکدرخت، درجا نزنیم تا از عظمتِ جنگل غافل بمانیم.
***
با اینکه به اجماعِ دانشمندان، ادبا و مستشرقینِ بلادِ "غرب"، نقطه عطف و فرازِ آثار ادبی غرب، آثار شکسپیر و بخصوص و انحصارن "کمدی الهی" اثرِ دانته، سرآمد آثار ادبی غرب عنوان شده، و به تصریحِ همین ادبا و فرهیختگانِ غربی، در مراسم هزاره ی فردوسی، شاهنامه ی فردوسی را در جایگاهی "یک سر و گردن" فرا تر از "کمدی الهی" نشانده اند، بزرگترین امتیاز و افتخارِ شاهنامه اینست که، کتابی ست زمینی و نه "آسمانی". شاهنامه، همانا کتابی ست زمینی و برای توده ی مردم. عاری از تعصبات و تنگ چشمی های نژادی، قومی، آیینی و ... سایر مواردِ دست و پا گیر.
شاهنامه، اثری ست چند بعدی، همه جانبه و فراگیر. از معدود آثاری از معاصرین خودش و حتی متاخرین، که هوشمندانه و خردمندانه، پا به عرصه ی "نقد" نیز گذارده. چه در جای جای شاهنامه، پهلوانان، شاهان، آیین ها، و حتا نورچشمی ها یش (رستم، سیاوش، گودرز، پیران، بهرام گودرز، کیخسرو و ... حتی خودش « فردوسی » ) نیز از محدوده ی تیغِ صریح، رک و بی رو در بایستی حکیم طوس در امان نمانده.
نمونه هایی از دیدِ نقادانه ی حکیم طوس در باره ی سایرین
نقد سروده ی هزار بیتی دقیقی:
چو این نامه افتاد در دست من / به ماه گراینده شد شست من –
نگه کردم این نظم سست آمدم / بسی بیت نا تندرست آمدم -
من این زان بگفتم که تا شهریار / بداند سخن گفتن نابکار -
سخن چون بدین گونه بایدت گفت / مگو و مکن با طبع با رنج جفت -
چو بند روان بینی و رنج تن / به کانی که گوهر نبینی مکن -
چو طبعی نباشد چو آب روان / مبر سوی این نامه ی خسروان -
دهن گر بماند ز خوردن تهی / ازان به که ناساز خوانی، نهی –
نقدِ مسیحِ بزرگوار:
بخندد برین بر، خردمند مرد / تو گر بخردی، گرد این فن مگرد –
« که هست او ز فرزند و زن بی نیاز / به نزدیک او آشکار ست راز » -
نقدِ رستم:
یکی داستان ست پر آب چشم / دل نازک از رستم آید به خشم -
نقدِ کیخسرو از زبان گودرز و سران سپاهِ کیخسرو:
زال:
چو بشنید زال این سخن بر دمید / یکی باد سرد از جگر بر کشید –
به ایرانیان گفت کین رای نیست / خرد را به مغز اندرش جای نیست –
ز شاهان ندیدم کسی کین بگفت / چو او گفت ما را نشاید نهفت –
مگر دیو با او هم آواز گشت / که از راه یزدان سرش باز گشت –
سران و سپهسالارانِ سپاه:
چنین یافت پاسخ ز ایرانیان / کزین سان سخن کس نگفت از میان -
همه با توایم آنچ گویی بشاه / مبادا که او گم کند رسم و راه –